Η άποψη περί του καθοριστικού ρόλου των θεσμών και της πολιτικής για την ερμηνεία της διαχρονικής εξέλιξης και της διάρθρωσης της οικονομικής ανισότητας κερδίζει σημαντικό έδαφος ανάμεσα στους ερευνητές. Η εξέλιξη αυτή υποστηρίζεται από νέες μελέτες, οι οποίες προεκτείνουν τις ερευνητικές απόπειρες στην εξέταση της μακροπρόθεσμης ιστορικής εμπειρίας, επιδιώκοντας ταυτόχρονα να καλύψουν ένα ολοένα μεγαλύτερο εύρος οικονομιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο νέος συλλογικός τόμος του 2021 με τίτλο Political Cleavages and Social Inequalities, τον οποίο επιμελήθηκαν οι Gethin, Martínez-Toledano & Piketty. Στο έργο αυτό, επιχειρείται η συστηματική μελέτη μιας επιμέρους πτυχής της συσχέτισης ανάμεσα στην ανισότητα και την πολιτική. Συγκεκριμένα, οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι επιλογές των ψηφοφόρων διαφέρουν ανάλογα με τα κοινωνικά τους χαρακτηριστικά, όπως το εισόδημα, ο πλούτος, η εκπαίδευση, το επάγγελμα και το φύλο.
Όπως αναφέρουν, η μελέτη τους δεν ερμηνεύει επαρκώς τους παράγοντες που επηρεάζουν την εκλογική συμπεριφορά, ωστόσο η περιγραφική αποτύπωση της συσχέτισης των κοινωνικών ομάδων με τα πολιτικά κόμματα παραμένει σημαντική. Στο συλλογικό τόμο εξετάζονται 50 χώρες με εκλογικές διαδικασίες για την περίοδο 1948-2020. Ως προς τη θεωρητική θεμελίωση, η προσέγγιση βασίζεται σε σημαντικό βαθμό σε προγενέστερες συνεισφορές από το πεδίο της Πολιτικής Επιστήμης και της Εκλογικής Κοινωνιολογίας. Ένα από τα βασικότερα εργαλεία ανάλυσης αφορά στην έννοια της διαιρετικής τομής (cleavage), η σημασία της οποίας αναδείχθηκε στο έργο των Lipset & Rokkan το 1967. Στο πλαίσιο αυτό, οι κοινωνικές συγκρούσεις οδηγούν στη διαμόρφωση και παγίωση πολιτικών διαιρετικών τομών, οι οποίες διαμεσολαβούνται από τα πολιτικά κόμματα και εκφράζονται μέσω της εκλογικής διαδικασίας. Οι συγγραφείς του συλλογικού τόμου ευθυγραμμίζονται με τις προγενέστερες αναλύσεις για τις διαιρετικές τομές και την εξέλιξή τους στις δυτικές δημοκρατίες. Οι παραδοσιακές διαιρετικές τομές, όπως η διάκριση Εργασίας-Κεφαλαίου, επικρατούν έως το 1980, ωστόσο έκτοτε η σημασία τους για την πρόβλεψη της εκλογικής συμπεριφοράς φθίνει σημαντικά.
Η μεταπολεμική περίοδος έως το 1980 χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ταξικά καθορισμένων κομματικών συστημάτων (class-based party systems). Έτσι, την περίοδο αυτή, τα άτομα με χαμηλά εισοδήματα και χαμηλή εκπαίδευση τείνουν να υποστηρίζουν πολιτικά κόμματα με σοσιαλδημοκρατικό, υπό την ευρεία έννοια, χαρακτήρα. Αντίθετα, τα άτομα με υψηλά εισοδήματα και υψηλή εκπαίδευση τείνουν να υποστηρίζουν τους πολιτικούς σχηματισμούς με συντηρητικό χαρακτήρα. Ωστόσο, από το 1980 παρατηρείται η μείωση της σημασίας της ταξικής διάστασης, παρά την όξυνση των ανισοτήτων και την ενίσχυση των ταξικών διαφορών. Οι συγγραφείς διαπιστώνουν μια σημαντική μεταβολή στο κοινωνικό προφίλ των υποστηρικτών των κομμάτων, καθώς τα άτομα με υψηλά εισοδήματα στηρίζουν συντηρητικά κόμματα, ενώ τα άτομα με υψηλή εκπαίδευση υποστηρίζουν σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Στο νέο χαρακτήρα των κομματικών συστημάτων (multi-elite party systems) η πολιτική εκπροσώπηση των ταξικών αντιθέσεων υποχωρεί, δεδομένης της μείωσης της συσχέτισης της κοινωνικής θέσης με την εκλογική συμπεριφορά. Ο μετασχηματισμός αυτός οφείλεται σημαντικά στην ενίσχυση της σχετικής σημασίας της κουλτούρας και της ταυτότητας για την εκλογική συμπεριφορά (identity-based) έναντι της ταξικής διάκρισης, σε μια περίοδο όπου επικρατούν μετα-υλιστικά αιτήματα. Μεταξύ άλλων, η εξέλιξη αυτή εκφράστηκε μέσω της αλλαγής του κοινωνικού προφίλ των ψηφοφόρων, την αποδυνάμωση της κομματικής ταύτισης, την άνοδο των αναποφάσιστων πολιτών και την υποστήριξη σε ακροδεξιά κόμματα. Έως αυτό το σημείο οι συγγραφείς απλώς επιβεβαιώνουν τα συμπεράσματα προγενέστερων ερευνών. Η βασικότερη συνεισφορά εντοπίζεται στην ανάλυση των διαιρετικών τομών στις λιγότερο αναπτυγμένες μη-δυτικές δημοκρατίες οικονομιών. Χαρακτηριστικά, αντίθετα από τη δυτική οπτική, η οποία αντιλαμβάνεται τις εκλογικές διαδικασίες στις χώρες αυτές με όρους φυλετικών και θρησκευτικών διαφορών, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι σε πολλές περιπτώσεις οι ταξικές αντιθέσεις τείνουν να ενισχύονται ή και να επικρατούν. Η τάση αυτή αναγνωρίζεται σε πολλές χώρες της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής, ενώ η ταξική διάσταση φαίνεται να ενισχύεται ακόμη και στην περίπτωση της Νότιας Αφρικής.
Στο συλλογικό αυτό έργο προσφέρονται μελέτες με σημαντικό αναλυτικό βάθος, ενώ οι συγγραφείς έχουν δημιουργήσει βάση δεδομένων (World Political Cleavages and Inequality Database), με τα απαραίτητα στοιχεία για την αναγνώριση της εκλογικής συμπεριφοράς διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Θα μπορούσε, βέβαια, κανείς να αναρωτηθεί πως θα μπορούσε να διερευνηθεί η πολιτική εκπροσώπηση των εισοδηματικών ομάδων ακόμη και στις περιπτώσεις όπου δεν υφίστανται εκλογικές διαδικασίες, όπως στο μονοκομματικό καθεστώς της Κίνας. Εκ πρώτης όψεως ένα τέτοιο ερώτημα φαίνεται παράδοξο, ωστόσο η διερεύνηση της πολιτικής εκπροσώπησης των διαφορετικών εισοδηματικών ομάδων στους κόλπους του κόμματος μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Το ερώτημα αυτό έχει απασχολήσει τον Piketty στο βιβλίο του Capital & Ideology το 2020. Κατά τον Piketty το Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚ) επιδιώκει να αντλήσει νομιμοποίηση υποστηρίζοντας ότι η δομή του αντικατοπτρίζει εκείνη της κοινωνίας. Ο συγγραφέας αμφισβητεί τους ισχυρισμούς. Πράγματι, το 2015 το 50% των ενεργών μελών ήταν μισθωτοί εργαζόμενοι ή αγρότες. Ωστόσο, ο πραγματικός τους ρόλος στο Εθνικό Λαϊκό Κογκρέσο είναι σημαντικά περιορισμένος, καθώς εκεί υπερ-εκπροσωπείται η επιχειρηματική τάξη.
Το άρθρο των Yang, Novokmet & Milanovic το 2019 παρουσιάζει ένα παρόμοιο επιχείρημα με αυτό του Piketty. Οι συγγραφείς διερευνούν τις κοινωνικές μεταβολές που συνόδευσαν τον οικονομικό μετασχηματισμό της κινεζικής οικονομίας για την περίοδο 1988-2013. Χαρακτηριστικά, αναφέρονται στην ανάδυση της επιχειρηματικής τάξης, καθώς και στην αυξανόμενη σημασία των τεχνοκρατών και των ειδικών. Το 2013 οι κοινωνικές αυτές ομάδες έφτασαν να κυριαρχούν στο ανώτερο 5% της εισοδηματικής κατανομής του αστικού πληθυσμού, το οποίο έως τότε αποτελούνταν από κομματικά στελέχη, υπαλλήλους και εργαζομένους. Στη συνέχεια, μεταξύ άλλων, εξετάζουν τη δομή του ΚΚ και το βαθμό που αυτή αντιπροσωπεύει την κοινωνική διάρθρωση. Όπως παρατηρούν, η κοινωνική σύνθεση των εγγεγραμμένων μελών του ΚΚ δεν απέχει σημαντικά από εκείνη της κοινωνίας. Θα μπορούσε επομένως να υποστηριχθεί ότι το ΚΚ κινείται προς μια περισσότερο ίση εκπροσώπηση των εισοδηματικών ομάδων. Ωστόσο, αν εξετάσει κανείς το ανώτερο 5% του εισοδήματος εντός του ΚΚ παρατηρεί ότι οι τεχνοκράτες και οι μεγάλοι επιχειρηματίες υπερ-εκπροσωπούνται σημαντικά. Μάλιστα, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι η εγγραφή στο ΚΚ συνοδεύεται από μία εισοδηματική επιβράβευση (membership premium), καθώς υπάρχει θετική συσχέτιση ανάμεσα στο εισόδημα και την ιδιότητα του μέλους. Ωστόσο, η επιβράβευση αυτή είναι εξαιρετικά μεγάλη για τα άτομα που βρίσκονται ήδη στην κορυφή της εισοδηματικής κατανομής, ενώ είναι ισχνή για τα υπόλοιπα μέλη. Έτσι, η απόσταση των πολύ πλούσιων μελών του κόμματος τείνει να αυξάνεται τόσο από τα υπόλοιπα μέλη, όσο και από το σύνολο της κοινωνίας. Τα παραπάνω επιχειρήματα καταδεικνύουν ότι η πολιτική εκπροσώπηση στην Κίνα παραμένει άνιση, ενώ η πιθανή κίνηση προς τη δημοκρατία εμποδίζεται από τη συμβιωτική σχέση των πλούσιων ιδιωτών με τα κομματικά στελέχη. Ως αποτέλεσμα, η υπόθεση του “εκσυγχρονισμού” περί του ενεργού ρόλου της αναδυόμενης επιχειρηματικής τάξης για τον εκδημοκρατισμό θα πρέπει να απορριφθεί.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Gethin, A., Martínez-Toledano, C. & Piketty, T., eds., 2021, Political Cleavages and Social Inequalities. A Study of Fifty Democracies, 1948-2015, Harvard University Press
Gethin, A., Martínez-Toledano, C. & Piketty, T., 2021, World Political Cleavages and Inequality Database: https://wpid.world/
Lipset, S. M. & Rokkan, S., 1967, Cleavage Structures, Party Systems and Voter Alignment: An Introduction, in Lipset, S. M. & Rokkan, S, eds., 1967, Party Systems and Voter Alignments: Cross-National Perspectives, Free Press.
Piketty, T., 2020, Capital and Ideology, The Belknap Press of Harvard University Press
Yang, L., Novokmet, F. & Milanovic, B., 2019, From workers to capitalists in less than two generations: A study of Chinese urban elite transformation between 1988 and 2013, World Inequality Lab Working Paper no. 2019/10